Organisme:

Botulisme is een voedselvergiftiging, veroorzaakt door de bacterie Clostridium botulinum. De naam botulisme komt van botulus (Latijn), dat ‘worst’ betekent. C. botulinum is een anaerobe, grampositieve bacterie, die overal in de grond voorkomt. Deze bacterie overleeft door sporen te vormen, die onder bepaalde gunstige omstandigheden ontkiemen. Het botulinustoxine is een van de meest sterke, in de natuur voorkomende vergiften en tast het zenuwstelsel aan (slappe verlamming).

Botulinustoxine komt voor in zeven verschillende serotypen A t/m G, die kunnen dienen als epidemiologische markers. Type A-, B-, E- en F-toxine zijn geassocieerd met de etiologie van humaan botulisme.

De aardbodem vormt het reservoir voor C. botulinum. De bacterie overleeft extreme omstandigheden door sporenvorming. Onder gunstige condities (bijvoorbeeld aanhoudend hoge temperaturen) maakt botulisme in Nederland vooral slachtoffers onder vissen en watervogels. Botulisme toxine behoort tot de biologische wapens.

Zie verder de: LCI richtlijn, WHO en CDC.

Transmissie:

Vier natuurlijk voorkomende besmettingswegen zijn beschreven.

• voedselgerelateerd botulisme: door ingestie van botulinustoxine, meestal type A, B of E (visproducten);
• wondbotulisme: door productie van het toxine in wonden gecontamineerd met sporen. Bijzondere vermelding verdient de beschrijving van botulisme na subcutaan druggebruik (‘skin popping’ van heroïne).
• infantiel botulisme: door productie van toxine na kolonisatie van de darm door C. botulinum;
• Een vierde infectieroute is via inhalatie van het botulinustoxine.

Incubatietijd:

De incubatieperiode is afhankelijk van de tijd waarin het toxine zijn doel (de perifere cholinerge synaps) bereikt. Na orale blootstelling van het toxine kan dit variëren van 2 uur tot 8 dagen; meestal beginnen de symptomen 12 tot 72 uur na de maaltijd. Na inhalatie van toxine in aerosolvorm kan de incubatieperiode korter zijn.

Medisch beeld:

Botulisme geeft een acuut, koortsvrij beeld. De symmetrische, afdalende, slappe verlamming begint altijd met een bulbaire paralyse, dat wil zeggen een dubbelzijdige uitval van de aangezichts- en keelmusculatuur. Er zijn geen gevoelsstoornissen.
Voor de diagnose botulisme is aanwezigheid van multipele symmetrische hersenzenuwverlammingen noodzakelijk. Belangrijke vroege symptomen zijn diplopie (dubbelzien), dysarthrie (spraakstoornis), dysphonie (stemstoornis) en dysphagie (slikstoornissen) (4 D’s), zwakte van de aangezichtspieren, ptosis en verlies van de slikreflex. Dan volgen zwakte van de nek en armen en dysfunctie van de ademhalingsspieren en spieren van het onderlichaam. Er is geen gestoorde gevoels- of waarnemingszin. Verlamming van de ademhalingsspieren is de voornaamste doodsoorzaak. Na het hebben doorgemaakt van een infectie, is er geen sprake van een blijvende immuniteit.

Diagnostiek:

De diagnose voor voornamelijk klinisch gesteld, waarbij de bacterie of het toxine kan worden aangetoond.

Transmissie vindt voornamelijk plaats via geïnfecteerd voedsel of wonden die geïnfecteerd worden, bijvoorbeeld door verontreinigde aarde.

Botulisme is een meldingsplichtige ziekte, groep C. Er is sprake van een beroepsziekte als medewerkers besmet worden tijdens de werkzaamheden en daardoor ziek worden.  Dit moet worden gemeld bij het NCvB (www.beroepsziekten.nl). Indien de werknemer moet worden opgenomen in een ziekenhuis of overlijd, dient dit gemeld te worden bij de inspectie van SWZ en bij de GGD.

• Organisatorische & technische maatregelen

Ten aanzien van voedselgerelateerd botulisme:

• Alle voedsel kan als mogelijke bron voor botulisme dienen (voorwaarden: anaerobe omstandigheden en pH > 4.5). Contaminatie  kan worden voorkomen door adequate hygiëne in bereidings- en inmaakprocessen en gevalideerde sterilisatiemethoden en koeltechnieken;
• Verhitting boven 85°C gedurende 5 minuten inactiveert het botulinustoxine. De sporen kunnen in vlees, visconserven of eiwitrijke groenten in blik of glas de sterilisatie overleven en toxine produceren indien deze voedingsmiddelen boven 17°C worden bewaard, een laag zoutgehalte en een pH boven 4,6 hebben. Zie verder de Five keys of safer food (WHO) en de website van het food poison.
• Ten aanzien van wondbotulisme:
• Een goede wondverzorging is essentieel om vorming van een anaeroob milieu en contaminatie van de wond tegen te gaan.

• Bestrijding bij de bron

Niet mogelijk. De C. botulinum en de sporen kunnen overal voorkomen in het milieu.

• Persoonlijke beschermingsmiddelen

Indien er met C. botulinum  wordt gewerkt, bijvoorbeeld in een laboratorium, dan dient er gebruik te worden gemaakt van persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals  neus-mond bescherming, oogbescherming, handschoenen en eventueel een schort.

• Therapie & vaccinatie

De C. botulinum  is gevoelig voor benzylpenicilline en metronidazol. Verder is een anti-toxine beschikbaar. Er is geen vaccin beschikbaar.

• Risicogroepen (medische kwetsbaren)

Een leeftijd ouder dan 60 jaar.

• Arbobeleid

De kans op een besmetting tijdens het werk is klein. Vooral werknemers die in contact komen met oppervlakte water en kadavers lopen een risico. Een goede voorlichting, goede voedselbereiding en hygiëne en goede wondverzorging zijn van belang. Indien er gericht met C. botulinum wordt gewerkt, bijvoorbeeld in een laboratorium situatie, geldt er minimaal een BSL 2 niveau. Zie verder het safety data sheet.

• Risico voor derden

Transmissie van mens-op mens komt niet voor.